זיכרונות מהנחיית קבוצה יהודית-ערבית
במהלך מבצע עופרת יצוקה
מאת תמיר אשמן
מבצע עופרת יצוקה התקיים בתאריכים 27.12.2008- 18.1.2009
הקדמה
במאמר זה אתאר תהליך של קבוצה מעורבת של יהודים וערבים, שהנחיתי במהלך מבצע 'עופרת יצוקה' בסוף שנת 2008. אני בוחר לפרסם מאמר זה שנה לאחר מבצע 'צוק איתן' (יולי-אוגוסט 2014). משום שנדמה שדבר במציאות האזורית לא השתנה. בדומה למעגל האלימות המשפחתי, כל התפרצות אלימה פורקת לכאורה את המתח הנפשי שהצטבר, מובילה לרגיעה מסוימת במצב, אך במהרה המעגל נכנס לסיבוב נוסף של הסלמה. כל סיבוב של מעגל האלימות מקצין את השימוש בכוח, את אובדן ערך חיי אדם, ויוצרת אדישות וחוסר אונים כרוני שקשה מאוד לפרוץ אותו. במאמר זה אבקש לתאר את המעבר שעשיתי מהנחייה אובייקטיבית נטולת עמדות ובלתי מזדהה, לעבר הנחייה נוקטת עמדה. מתוך רצון לשקף את המורכבות הרגשית שהקבוצה חוותה בזמן המלחמה. אנסה לתאר את האופן שבו המלחמה החיצונית מתקיפה את מערך ההגנות והגבולות הקבוצתיים, ובדומה למציאות שהתרחשה בדרום הארץ ובעזה, השאירה את המשתתפים והמנחה חשופים ונטולי מקומות בטוחים להסתתר בהם.
בחרתי לפרסם את המאמר בשתי שפות- עברית-ערבית . תהליך תרגום המאמר לערבית היה תהליך מלמד ומשמעותי בפני עצמו, המעבר משפה לשפה הינו כה פוליטי וטעון, כמו המאבק העתיק בין העמים מבטא את עצמו דרך מילים המפחדות להיפגש.
אני מבקש להודות לדר' מוחמד דיאב שנענה לאתגר של תרגום המאמר לערבית ברצינות ובהעמקה, תהליך התרגום עודד אותנו להמשיך ולעסוק בנושא המעבר בין השפות.
***
הקבוצה כתמונה מוקטנת של החברה הישראלית
המרחב הקבוצתי מכיל בתוכו את הייצוגים של התרבות, החברה, קבוצות הרוב והמיעוט, והוא מחזיק בתוכו את כל המתחים המתקיימים ב'כאן ועכשיו' החברתי - פוליטי - תרבותי. מטרת הקבוצה שאציג במאמר זה הייתה לאפשר לסטודנטים להנחיית קבוצות למידה מסוג אחר - כלומר לאפשר למשתתפים לחקור מתוך חוויה והתנסות תהליכים המתרחשים בקבוצה קטנה. הקבוצה שהתקיימה במסגרת המסלול להכשרת מנחי קבוצות בבית הספר המרכזי לעובדי רווחה, נפתחה כשלושה שבועות לפני מבצע 'עופרת יצוקה' בעזה, בסוף שנת 2008.
הקבוצה הורכבה מ-14 משתתפים כאשר חלק הארי של המשתתפות היה עובדות סוציאליות תושבות הצפון. לצידן ניתן היה לזהות תת קבוצה יהודית-ישראלית של תושבי ערי הדרום המופגזות ותת קבוצה נוספת של פלשתינים אזרחי מדינת ישראל שהורכבה משלוש נשים וגבר. התמהיל האנושי בקבוצה היווה מעין תמונה מוקטנת של החברה הישראלית - בני אדם המגיעים מסביבות גידול שונות, המחויבים להשתתף במעין 'מעבדת יחסים' פעם בשבוע למשך 14 שבועות. חובה מוסכמת זו של המשתתפים יצרה למעשה מרחב, כפוי לכאורה, להיות יחד. מרחב שחייב אותנו להכיר ולהתמודד עם האחרות האנושית והמתקיימת בחדר ללא אפשרות של בריחה.
תחילת התהליך הקבוצתי התאפיין בקצב התפתחות נורמטיבי, שהיה ניכר בשלושת המפגשים הראשונים. הקבוצה עסקה בסוגיות יחסית פשוטות ותוך כך נוצרה הכרות שטחית שנסבה סביב המשותף בין האנשים, כאשר חברי הקבוצה התאחדו מול ועם המנחה. חוסר הוודאות של תחילת התהליך טופל באמצעות דיבור בסבבים, שימוש בהכללות והכרות מרפרפת. הקבוצה נמנעה משאלות חודרניות מדי ומחקירה של הזהויות המורכבות המתקיימות בחדר.
רוחות מלחמה בחוץ, רוחות מלחמה בפנים
באותה תקופה, מחוץ למרחב הקבוצתי, רחשו רוחות מלחמה והאווירה בקרב הציבור היהודי-ישראלי בארץ הייתה של חוסר אונים עמוק. התעוררה תחושה הולכת ומתגברת של אוזלת יד בכל הנוגע לאופן שבו הממשלה בישראל טיפלה במצוקת תושבי דרום הארץ שסבלו מהפגזות מתמשכות של הנהגת החמאס בעזה. בקרב הציבור היהודי-ישראלי בארץ הייתה תחושה כי תושבי הדרום ננטשו, שדמם היה להפקר. התקפות הטילים מצד ארגון החמאס על תושבי הדרום ערערו את סבלנותו של הציבור הישראלי. הממשלה בראשותו של אולמרט ושר הביטחון אהוד ברק החליטו לצאת למבצע חסר תקדים בהיקפו. מטרות ההתקפה היו לא רק להפסיק את הירי על יישובי הדרום, אלא גם להוביל לשינוי במצב הפוליטי בעזה, שיוביל לשחרורו של גלעד שליט מהשבי.
ההתקפה הישראלית החלה ביום שבת ה- 27 לדצמבר 2008, יומיים לפני המפגש הרביעי של הקבוצה. בערוצי החדשות דווח על מספר הרוגים חסר תקדים שנהרגו בהפגזות חיל האוויר ביום אחד (260 הרוגים). בימים הראשונים של ההתקפה, הציבור הישראלי ברובו המכריע תמך במלחמה. דומה כי המתח שהצטבר ונדחס בחדשים שלפני המלחמה בקרב האוכלוסייה היהודית, השתחרר במעין התקף זעם קולקטיבי של הצד הישראלי. בדיעבד ניתן לומר שבשבוע הראשון של המלחמה הייתה תחושה של קתרזיס, דהיינו, תחושת צדק ועמו גם רגיעה והקלה בקרב הציבור היהודי-ישראלי (ראו מאמרי, 'מעגל האלימות - דינמיקה של יחסים המבוססים על שליטה'),
במקביל, במרחב הקבוצתי, חשתי כי כל חברי הקבוצה כולל אני כמנחה, היינו מושפעים ברמה המודעת וברמה שאינה מודעת, מאווירת המלחמה. ללא תכנון מוקדם, ביום שאחרי ההתקפה על עזה, בחרו חברי תת הקבוצה הערבית, להגיע למפגש הרביעי בבגדים שחורים. המראה האחיד שלהם בלט על רקע מגוון צבעי הבגדים השונים שלבשו חברי הקבוצה היהודים שהיוו רוב. המפגש התחיל בשתיקה ממושכת ומקפיאה. לאחר מספר דקות החלה תת הקבוצה היהודית לדבר על נושאים יומיומיים באווירת שחרור מסוימת. תת הקבוצה הערבית לא שיתפה פעולה באופן אקטיבי עם שיחת החולין שנוצרה. שתיקתם של חברי תת הקבוצה הערבית לובשי השחור, הייתה נוכחת בחדר כהפגנת מחאה מתריסה ואילמת.
המציאות הפוליטית-קבוצתית שנוצרה בחדר, שיקפה בדיוק את המציאות הדמוגרפית- פוליטית של המציאות מחוץ לקבוצה, הפלשתינים תושבי ישראל בחדר היו קבוצת מיעוט בחדר. בנוסף – הסמכות - המנחה, אף הוא יהודי ישראלי, שאינו דובר את שפתה של תת-הקבוצה הערבית.
הקשבתי לשתיקתה של תת הקבוצה הערבית, ונזכרתי לרגע בזיכרון הקולקטיבי שלי כמיעוט יהודי נרדף, מה שעזר לי להבין את שתיקתם הקפואה של הערבים בקבוצה. מדוע שיתנו בי אמון, בסמכות היהודית שמנחה את הקבוצה? מדוע שיתנו אמון בחברי הקבוצה היהודים? זאת בזמן שהציבור היהודי-ישראלי בכללותו אינו מסוגל לחוש איזושהי אמפתיה למצוקתה של האוכלוסייה הפלשתינית. תושבי ישראל כואבים את מותם ופציעתם של אחיהם, ובמקביל ישנם דיבורי הסתה של ח"כ ושרים כנגד האוכלוסייה הפלשתינית תושבי ישראל. ברור היה שכל שנותר לתת-הקבוצה הפלשתינית כדי להפגין את כאבה הוא מחאה אילמת: הפגנה של בגדים שחורים, פתיחת עיתון במהלך המפגש, פתרון תשחץ תוך כדי שיח קבוצתי, הפגנה של פנים בוהות לתוך חלון דמיוני ממנו נשקף נוף מרוחק. התרסות שקטות, מתוך ידיעה שאם ייווצר מפגש עיניים, יפרוץ הסכר, והכאב האישי והקולקטיבי ישתחרר בסביבה מאוד לא בטוחה.
שתיקות מחרישות אוזניים
'מה שלא מדובר בקבוצה, מתנהג בקבוצה', חוק בסיסי זה ידוע לי מזה שנים. אך בפעם הזו פחדתי כמנחה להעביר את הקבוצה משלב התסמינים וההתנהגות - לביטוי מילולי. לא סמכתי על עצמי שאוכל להחזיק חומרים מורכבים אלו. לכן שתיקה ארוכה ירדה על הקבוצה. ניסיתי להקשיב לאופן שבו חברי הקבוצה נושמים ובמקביל ניסיתי להקשיב לאופן שבו אני נושם. למרות הפילוג והשוני, כל הקבוצה החליטה באופן לא מודע לנשום נשימה משותפת, נשימה שטוחה ומהירה, כמעט ולא נראית מבעד לגוף. לפחות בזה, היינו מאוחדים כקבוצה - נשימה קבוצתית חרדה וחסרת אונים. התבוננות זו הרגיעה אותי מעט, ניסיתי להרפות, לנשום עמוק, הרגשתי איך שרירי הבטן שלי מוחזקים.
אחרי מספר דקות אזרתי אומץ, וצללתי במעין קפיצת בנג'י מסוכנת לתוך חשיכת חוסר הוודאות הקבוצתית - פניתי לג'ורי (סטודנטית ערביה - שם בדוי), ושאלתי אותה, "איפה את - על מה את חושבת?". פחדתי שהיא תסתכל עלי בחזרה. פחדתי שאם העיניים שלנו יפגשו - לא נוכל להחזיק את החוויה המשותפת, פחדתי שאני אתפרק. ג'ורי הסתכלה על הרצפה ואמרה בלחש, "לא רציתי לבוא לפה". היא הגניבה מבט נוקב אלי. "אם זה היה תלוי בי, בכלל לא הייתי באה, אני ביום אבל!". דמעות מילאו את עיניה. חברותיה הערביות נעו בחוסר נוחות. חברה ערבייה אחרת נשכה את שפתה, כמפלט אחרון לפני הבכי. הקבוצה היהודית, כלל לא הבינה על איזה אבל מדובר. רוב היהודים בקבוצה פירשו את דמעות האבל של ג'ורי כדמעות על קרוב משפחה שכנראה נפטר. הרגשתי איך שרירי גופי מחזיקים בשליטה את גופי. ברמה האישית, המוות המיותר של מאות אזרחים עזתיים ביום שבת, שבר את ליבי, הרגשתי אחראי ואשם במותם. עם זאת, באותו רגע קבוצתי הרגשתי שאין מקום לביטוי האמפטיה שלי כלפי כאבה הצורב של ג'ורי, הרגשתי שהיא זקוקה לזעם כלפי וכלפי הקבוצה, הרגשתי שדווקא האמפטיה והחמלה שחשתי כלפי הכאב של ג'ורי, יחווה כתקיפה של ג'ורי, ותקיפה של שאר חברי הקבוצה. התאפקתי.
בשם הלכידות הקבוצתית ובזמן השתיקה ששוב ירדה על הקבוצה, נח היה לחשוב שג'ורי חווה אבל פרטי ולא אבל לאומי. אבל ג'ורי המשיכה לדבר באומץ, ממקום מאוד עמוק בתוכה: "בדרך לכאן, הגעתי לתחנת הרכבת , והכול פה אצלכם מתנהל כרגיל, אנשים נכנסים יוצאים, מדברים, צוחקים, אני מגיעה לפה, וכל הקורסים מתקיימים פה כרגיל'. ג'ורי מרימה את עיניה מסתכלת שוב עלי. אני מסתכל עליה. היא מישירה מבט רושף לתוך עיני ואומרת: " 300 בני אדם, אחים שלי, נהרגו ביום שבת, איך זה שבית הספר הזה ממשיך ללמד כרגיל?! למה לא מכריזים פה על יום אבל?! אני רק רוצה לשבת על הרצפה ולהתאבל". ג'ורי התכנסה בתוך עצמה, בכייה היה שקט ומופנם, כמו מכיר בגזרת הבדידות שנכפתה עליו.
חשתי שבאופן כמעט פיזי, קשה לי להמשיך להנחות את המפגש. מחשבותיי התוו עבורי שתי דרכים בלבד להתמודד ולהתארגן עם המתרחש הקבוצתי - הלב שלי ביקש לשבת עם ג'ורי על הרצפה המטאפורית ולהתאבל איתה על מותם הכה מיותר של מאות ילדים ואזרחים, שנכאב ביחד את המציאות האלימה הנכפית עלינו על ידי הנהגה נטולת חמלה. הפחד שבי ביקש לצאת ולברוח מהחדר, לצאת ולא לחזור יותר, לעזוב את המקצוע הבלתי אפשרי הזה, במציאות הארץ ישראלית המכאיבה.
הכאב העמוק ותחושת חוסר האונים שחשתי באותם רגעים שיתקו אותי. השתיקה נמשכה כמה דקות וכנראה שהחרדה הקבוצתית הייתה כה חזקה, שלשם הצלתה של הקבוצה, חבריה אפשרו לי לסגת ולהתארגן במערך הבונקרים והחדרים הממוגנים שבניתי לעצמי עם השנים.
הקבוצה ניסתה לעכל את דבריה של ג'ורי. פניהם של תושבי יישובי הדרום המופגזים התקשחו, חלק מהיהודים החלו לכעוס, אחרים חשו מואשמים ומותקפים. הסכר נפרץ. המלחמה נכנסה פנימה. לא ניתן היה לעצור את הסחף. תושבי הדרום סיפרו את אימת המקלטים, על הילדים החיים במציאות בלתי אפשרית של אימה ופחד, אחרים התנתקו. תת הקבוצה הערבית המגוונת (נוצרים, מוסלמים, דרוזים) התאחדה למבנה אחד. תת הקבוצה היהודית המגוונת (וותיקים, עולים מחבר העמים, אשכנזים ספרדים, קיבוצניקים, עירוניים, אנשי הצפון ואנשי הדרום) התאחדו למבנה מאוחד. כשבין המחנות עדיין נמצא זיכרון, כמו נשכח, של הכאב האישי-לאומי של ג'ורי.
נותרה עוד כחצי שעה לסיום המפגש, תת הקבוצה היהודית שיתפה באמצעות מונולוגים כואבים המתארים סבל רב שנים של הצד היהודי-ישראלי, חוויות וזיכרונות טראומתיים של פיגועים ואירועי טרור. תת הקבוצה הפלשתינאית שיגרה מצידה מונלוגים כואבים של סבלם של ערביי פלסטין המגורשים. היו אלה רגעים קבוצתיים מחרישי אוזניים למרות שאף צעקה לא נשמעה.
תחרות נרטיבים, מעטים מול רבים ומנחה אחד עם עמדה
במרחב הקבוצתי התקיימה תחרות בין הנרטיב של השואה היהודית מול הנרטיב של 'הנכבה' הפלשתינאית. תחרות עצובה וטראגית - של מי הסבל והכאב גדולים יותר? בסופו של דבר, באותם הרגעים היה זה מפגש אנושי של בני אדם שלרגע, בשל כוחות שלא בשליטתם, פוחדים זה מזה. מצב שבו נפגשים משקעי העבר הטראומתי של שני העמים שמעולם לא טופלו על ידי מנהיגות אחראית.
ניסיתי להציע לחזור לכאבה של ג'ורי ולשמור על ניטרליות, אך ללא הצלחה. כמנחה הייתה מוטלת עלי אחריות גדולה. איך אצליח להחזיק את הבית הקבוצתי הזה שלא יתפרק? הרי מוטלת עלי אחריות על קבוצה של אנשים שלקחתי אותה למעין טיול מאורגן, אלא שהאוטובוס נמצא עתה על פי תהום. את מי מצילים קודם? איך בוחרים? איפה הנאמנות שלי נמצאת? כלפי עצמי? כלפי הארגון? כלפי הממשלה? כלפי הצד היהודי? הצד הפלשתיני? איך מחזירים את כולם הביתה בשלום?.
נעזרתי בניטרליות של המספרים המתמטיים. נוצר מצב בקבוצה של משחק בין חמישה עשר בני אדם. עשרה בני אדם מול מחנה של ארבעה. ובן אדם אחד מסוג 'מנחה'. יחס מספרי זה יוצר חוסר סימטריה וחוסר הוגנות בחוקי המשחק הבסיסיים. מתוך נאמנות להוגנות, הצעתי רעיון למחשבה עבור הקבוצה היהודית: הצורך להשוות בין הסבל והכאב של הצדדים, נראה כלא יעיל ונחווה כתוקפני ביחס לכאב האישי-לאומי שביטאה ג'ורי. אני מאמין שזה פחות או יותר מה שאמרתי אז, בכל מקרה זה מה שנותר בזיכרוני במרחק השנים שחלפו מאז.
אני מודע לכך שבהנחיית קבוצות, כמו בחיים עצמם, המשמעות לא טמונה רק במה שנאמר. מרכז הכובד של הדברים טמון בעיקר ב'מוסיקה' ובנימה בה הם נאמרים על אף שניסיתי להיות ניטרלי ככל שיכולתי, כנראה שגוון קולי והבעת פני הסגירו את רגשותיי. הקבוצה נחשפה למציאות חדשה, מאוד קשה לעיכול בשלב קבוצתי ראשוני זה: למנחה יש עמדה!.
המפגש עמד להסתיים. סיימתי אותו במילים המבטאות את המשמעות הקשה מנשוא של המעמד שנוצר. ניסיתי כמנחה, לחבר את הקבוצה לאתגר ולהזדמנות שניתנו לכולנו, מעצם קיומה של הקבוצה - שהרי במצב זה של אלימות בין שני העמים, בכל זאת שני הצדדים יושבים יחדיו במעגל אחד. אולי זאת התקווה שלנו, הרהרתי בקול, אולי פה בקבוצה נצליח להגיע להבנה. סיימתי את המפגש בצריבה עזה של כאב, ייאוש וחוסר אונים.
עבר שבוע, ההתקפה על עזה המשיכה, המפגש הקבוצתי יצא לדרך וחברי הקבוצה התיישבו במקומותיהם. הקבוצה הערבית בחרה שלא להגיע למפגש. כיסאותיהם נותרו מיותמים, ויצרו חוויה לא מילולית של חלל ריק הרועם בשתיקתו, המשתתפות היהודיות סיפרו, נסערות, על מה שעבר עליהן במהלך השבוע, בהשפעת המפגש הקבוצתי. חלקן סיפרו על סימפטומים פיזיים שפקדו אותן אחרי המפגש: אחת דיברה על 'התקף מגרנה', אחרים דיברו על 'כאבי בטן' ואף על 'קשיי נשימה'. עודדתי את הקבוצה לנסות לתמלל את תחושת הגוף למילים ומשפטים. כעס ואכזבה החלו להשתחרר. חברי הקבוצה דיברו על כך שחוו אותי כמנחה 'מאוד לא סטרילי', שנחשפתי בטרם עת, שנקטתי עמדה, שבגדתי בהם. החלטתי שמוטב לי לא לשתף אותם במניעים שעמדו מאחורי בחירותיי כמנחה, אלא לאפשר להם לספר על החוויה שלהם מהמפגש. אחרי שתיקה של כמה דקות, הקבוצה הגיבה בכעס ובאכזבה גם כלפי הבחירה של הקבוצה הערבית להיעדר מהמפגש, תוך התייחסות לנוכחות של ארבעת הכסאות הריקים. המשתתפות דיברו על תחושה של 'דברים תקועים בבטן', וזאת משום שחוו עצמן מותקפות בפגישה הקודמת, מבלי יכולת להתגונן או להחזיר בחזרה. הן קיוו שבפגישה הנוכחית יוכלו להשמיע את עמדתן ו'להחזיר' לצד הערבי, אלא שהיעדרותן של המשתתפות הערביות 'חנקה' משאלה זו.
הקבוצה יוצאת מההריסות
שבוע לאחר מכן, הסתיימה המתקפה על עזה. אבק ההרס החל לשקוע. תושבי עזה החלו לצאת מהריסות הבתים ומהמקלטים המאולתרים, ואילו תושבי יישובי עוטף עזה יצאו מהמקלטים והחדרים הממוגנים משתתפי הקבוצה הגיעו הפעם בהרכב מלא. כולנו ידענו שמצפים לנו כחודשיים נוספים בקבוצה. המפגש החל בשתיקה, אך אט אט חברי הקבוצה החלו לבחון תנועות חדשות במרחב, זוגות עיניים תרו אחר מפגש עם עיניים אחרות והמבטים שידרו פחות פחד ותוקפנות. לאחר מכן, החל שיח ממקום פחות תגובתי וכעוס. ממבטים בינאישיים המחפשים מפגש עם עיניים אחרות, מבטים ששידרו פחות פחד ותוקפנות, שלאחריהן החל דיבור ממקום פחות תגובתי וכעוס.
משתתפים משני הצדדים, הערבי והיהודי, החלו לפתח סקרנות מחודשת אחד כלפי השני. חברי הקבוצה דיברו על המשאלה והפחד לראות את המציאות מבעד לשתי עדשות ושני נרטיבים כה מנוגדים. במפגשים הבאים, הקבוצה החלה לרפא את פצעיה. היה ברור שבשלושת השבועות שחלפו נפרדנו מדברים רבים. המלחמה 'חשפה' הרבה דמויות בקבוצה, כולל אותי. משתתפות מהצד היהודי סיפרו איך לראשונה בחרו לראות חדשות 'באלג'זירה' כדי להבין טוב יותר את נקודת המבט הפלשתינאית; חברות מתת הקבוצה הפלשתינאית סיפרו על רגעים יומיומיים המתארים את התקיימותם המורכבת בחברה הישראלית ונבחרו נושאי שיחה הקשורים לחוויות משותפות של היותם אימהות, אשר יצרו לכידות מחודשת. בנוסף, הקבוצה ביצעה פעולות חיוניות של שיקום האמון במנחה, שכללו ביטויי כעס ואכזבה כלפי. כמו כן, נרשמו ניסיונות חדשים ואמיצים להסתכן בנתינת אמון מחודש, שהתבטאו, בין היתר, בהפניית שאלות ואמירות ישירות אלי. אחת המשתתפות היהודיות אמרה 'לא נתת לנו הזדמנות לדבר ולהגן על עצמנו', 'הרגשתי שאתה בוגד בנו, לא הרגשתי שאתה שומר עלי', אחרת שאלה 'איך זה שנקטת עמדה והיית שיפוטי?'. הפעם בחרתי לשתף ולחשוף עצמי יותר. ניסיתי לתת תוקף והכרה לתחושות של חברי הקבוצה ביחס לעמדה המורכבת אותה החזקתי בקבוצה, חיזקתי את התחושות שהם חשו ואמרתי כי הן מציאותיות ומובנות. לא רק זאת, אלא ש שבחרתי גם לשתף בקושי ובכאב האמיתי שחשתי במהלך המלחמה, כאב שנבע מכמויות ההרג וההרס שהיו בעייני בלתי נתפסות, ומהסבל המתמשך של תושבי הדרום ותושבי עזה. סיפרתי לחברי הקבוצה גם על האחריות והאמפטיה שחשתי ביחס לקבוצת המיעוט הערבית לצד האמפטיה שחשתי למצוקת תושבי הדרום, ובעיקר על מה שחוויתי כקושי שלי ושל הקבוצה, בזמן המלחמה, להכיל את השלם הלא מפוצל. אני מאמין שגם ברגעים קבוצתיים אלו, האופן שבו אמרתי את הדברים היה משמעותי יותר מתוכנם המדויק. הקול שלי היה סדוק מכאב והסגיר את עייפותי מניסיונות כושלים לשלוט במציאות החיצונית, זו שכולנו הרגשנו כל כך חסרי אונים למולה בשבועות האחרונים. נראה היה שהפסקת האש מבחוץ, אפשרה את הפחתת החרדה מבפנים, ובהעדר חרדה, החמלה והאמפטיה קיבלו מקום בשיח הקבוצתי. כתוצאה מכך נראה היה שהיכולת של חברי הקבוצה לשתף זה את זה בתחושותיהם העמיקה והחומרים שהובאו הפכו יותר אישיים ואינטימיים ופחות פוליטיים.
הקבוצה המשיכה לפעול עד למועד סיומה המתכונן מראש. אף אחד מהמשתתפים לא בחר לעזוב את הקבוצה, והחקירה הבינאישית המשיכה. נראה היה שהיכולת של המשתפים להכיל מורכבות הלכה והשתפרה. ניתן לומר כי כוחה של קבוצה זו נשען על ההתמדה וההתעקשות של כולנו להסכים לקחת בה חלק גם ברגעים הבלתי אפשריים של המלחמה. במפגש הסיום של הקבוצה, המשתתפים סיפרו על תחושת המשמעות העמוקה שהם מרגישים מעצם השותפות למעמד בעת שכזו.
סיכום
במאמר זה ניסיתי לתאר חוויה אישית ומאתגרת של הנחיית קבוצה מעורבת, המורכבת ממשתתפים יהודים וערבים בעת מלחמה. מצב קיצון זה יצר מרחב בו הן חברי הקבוצה והן המנחה לא היו יכולים להינתק מהמציאות הפוליטית מדינית, באופן שחשף אותם בפני הקבוצה כאנשים בעלי עמדה פוליטית ורגשות סובייקטיביים. החוויה הקבוצתית שחווינו הייתה חוויה מטלטלת קשה ואנושית. קבוצה זו בעיתויה המסוים, אתגרה את גבולות הקבלה וההכלה האנושיים, ואילצה את חבריה להתמודד עם השפעותיה ההרסניות והמפרקות של המלחמה כמו גם עם ניסיונות השיקום שלאחריה.
מפגש קבוצתי זה נגע במספר שאלות בסיסיות: האם וכיצד בני אדם הנתפסים כבעלי עמדות מוצא מנוגדות מסוגלים להגיע לקרבה והרמוניה יחסית? מה תפקידה של הסמכות במצבים פוליטיים מורכבים? מתי קבוצה יכולה להתמודד עם קיומו הסובייקטיבי של המנחה? מה אחריות המנחה בהתייחס ליחסים טעונים בין תתי הקבוצות שהיוו רוב מול מיעוט? מה טיב הקשר והיחסים שבין חרדה לחמלה ואמפטיה?. אין בכוונתי או ביכולתי להציע פתרונות לשאלות אלו, או לסביכות הפוליטית שנוצרה בקבוצה זו, אלא רק להניח על השולחן את המורכבות הרגשית שמפגש זה העלה. בתוך כך, הצלחתי אולי להאיר גם את האפשרות והתקווה שביצירת דיאלוג רגשי בין המשתתפים, דיאלוג הנוגע ומכיר בשורשי הכאב של תתי הקבוצות השונות בחברה הישראלית ובמורכבות הטמונה במפגש של נרטיבים מנוגדים.
אני סבור שהמציאות שנחשפה בישראל אחרי 'צוק איתן' בקיץ 2014 מחייבת אותנו, אנשי הטיפול, הרווחה והחינוך, לחפש אחר 'טכנולוגיות' חדשות שיאפשרו קיום שיח בין החלקים השסועים של החברה הישראלית. החוויה הקבוצתית שתוארה במאמר זה מלמדת כי ניתן לייצר 'מעגלי פיוס' המגדירים מרחב ושפה בו ניתן לשוחח על המתחים שבין הנרטיבים המנוגדים. שיח שעשוי לאפשר, בשלב הבא, הגעה להכרה הדדית בכאבם הייחודי של ערבים ויהודים החיים במדינת ישראל, וקבלה של העובדה הקשה לעיכול - לשני העמים יש זכות שוויונית לחיות במדינה כאובה זו.
************************************
ما زلت اذكر مجريات دورة الارشاد خلال عملية الرصاص المصبوب
تمير أشمان
مقدمة :
سأصف في هذا المقال السيرورة لمجموعة مختلطة من اليهود والعرب, التي قمت بارشادها خلال عملية الرصاص المصبوب في أواخر عام 2008. اخترت أن نشر هذه المادة الآن, بعد عملية "الجرف الصامد " (تموز-اب 2014),. مثل دوامة العنف الأسري, فكل انفجار عنيف يفرغ الضغط النفسي ألمتراكم وهذا يؤدي إلى حدوث بعض التخفيف من حدة الوضع, ولكن سرعان ما يدخل هذا الوضع جولة أخرى من التصعيد.
في كل جولة من دوامة العنف يزداد استخدام القوة, ويبالغ في فقدان قيمة الحياة البشرية, وهذا يخلق حالة من اللامبالاة واليأس المزمن حتى يصبح من الصعب جدا كسرها. في هذه المقالة أود أن أصف النقلة النوعية التي قمت بها من توجيه موضوعي للمجموعة من عدم اتخاذ موقف او تضامن مع طرف معين, الى موضع الذي به اتخذت موقفًا. انطلاقا من الرغبة الى عكس التعقيد العاطفي الذي شهدته المجموعة خلال الحرب. سأحاول أن اصف كيف أن الحرب الخارجية تهاجم حدود النظام والدفاعات الجماعية, كما حدث بالواقع في جنوب إسرائيل وقطاع غزة, وقد تركت المشاركين والموجهين مجردين من الأماكن الآمنة التي يلجئون اليها في حالة الحرب .
اخترت أن انشر المقال باللغتين العبرية والعربية. عملية الترجمة الى العربية كانت عملية تعليمية بحتة ليست بالسهلة , حتى الانتقال من لغة الى اخرى محمل بطابع سياسي , مثل الصراع بين الشعوب الذي يعبر عن نفسه من خلال كلمات التي تخشى ان تلتقي .
****
المجموعة عبارة عن صورة مصغرة لنسيج المجتمع الاسرائيلي
مجال توجيه المجموعات يحوي بداخلة على تمثيل الثقافة والمجتمع, الأغلبية والأقلية, كما انه يحمل في داخله كل التوترات الموجودة والتي تحدث هنا والآن (الاجتماعية - السياسية والثقافية) . وهدف الدورة هو تمكين المشاركين لتوجيه مجموعة تعلّم من نوع مختلف – هذا يعني تمكين المشاركين لاستكشاف الخبرات والتجارب والعمليات التي تحدث في مجموعة صغيرة. حيث كانت المجموعة جزءا من المسار لتدريب موجهي المجموعة من الأخصائيين الاجتماعيين في المدرسة المركزية لعاملي الرفاه , حيث ان المسار افتتح ثلاثة أسابيع قبل عملية الرصاص المصبوب في غزة في نهاية 2008.
تألفت المجموعة من 14 مشاركًا, الجزء الأكبر من المشاركين كان عاملات اجتماعيات (مواطنات من الشمال). إلى جانبهم مجموعة - من السكان الإسرائيليين اليهود في المدن الجنوبية التي تعرضت للقصف وكذلك مجموعة فرعية من الفلسطينيين مواطني إسرائيل المؤلفة من ثلاث نساء ورجل. وهذا المزيج البشري في المجموعة هو صورة مصغرة للمجتمع الاسرائيلي , هؤلاء الاشخاص أتوا من بيئات تربية مختلفة, والملزمون بالمشاركة في نوع من "مختبر العلاقات", مرة واحدة في الأسبوع لمدة 14 أسبوعا. هذا الواجب المتفق علية بين المشاركين خلق في الواقع مساحة أجبرت على ما يبدو المشاركين أن يكونوا معا. هذه المساحة اجبرتهم على التعرف والتعامل مع الآخرين البشريين داخل الغرفة مع عدم وجود إمكانية للهرب.
بداية العملية اتسمت بوتيرة التطور المعياري, الذي كان واضحا خلال اللقاءات الثلاثة الأولى. فقد تعاملت المجموعة مع قضايا بسيطة نسبيا وبالتالي خلق تعارف سطحي والذي يدور حول المشترك في المجموعة , وعندما توحد أعضاء المجموعة مع بعضهم البعض ومع الموجه. حالة عدم التيقن لبداية العملية عولج عن طريق التحدث ضمن حلقات, وذلك باستخدام التعميمات والتعارف سطحي . حيث تجنبت المجموعة أسئلة تحقيق في الهويات المعقدة الموجودة في الغرفة.
رياح الحرب في الخارج , ورياح الحرب في الداخل
في الوقت نفسه, وخلافا لأجواء ألمجموعة , سادت اجواء من الحرب في الخارج وكان الجو في أوساط الجمهور الإسرائيلي اليهودي في إسرائيل يتصف بالعجز العميق. ونشأت تدريجيا زيادة الشعور بالعجز عندما تعلق الأمر بالطريقة التي تعاملت بها الحكومة الإسرائيلية بمحنة سكان الجنوب, الذين عانوا من شعور الحصار والقصف المستمر من قيادة حماس في غزة. وقد ساد في أوساط الجمهور الإسرائيلي اليهودي شعور بأن مواطني الجنوب تم التخلي عنهم, وبأن لا قيمة لدمائهم. وهذه الهجمات الصاروخية من قبل منظمة حماس على سكان الجنوب زعزعت صبر الجمهور الإسرائيلي. فقررت الحكومة برئاسة إيهود أولمرت ووزير الدفاع إيهود باراك بشن عملية لم يسبق لها مثيل. لم تكن أهداف الهجوم إطلاق النار على المناطق الجنوبية في إسرائيل فقط , إنما تغيير الوضع السياسي في غزة, والذي أدى إلى إطلاق سراح جلعاد شاليط من الاسر.
بدأ الهجوم الإسرائيلي يوم السبت 27 ديسمبر 2008, قبل يومين من اللقاء الرابع للمجموعة. فيه ذكرت القنوات الإخبارية عددا غير مسبوق من الوفيات من السكان في يوم واحد جراء القصف الجوي (260 قتيل) في الأيام الأولى من الهجوم, والجمهور الإسرائيلي يؤيد بأغلبية ساحقة الحرب. يبدو أن التوتر المتراكم والمضغوط في الفترة التي سبقت الحرب في الوسط اليهودي , تفجر على شكل نوبة غضب جماعي. في وقت لاحق, يمكننا القول أن الأسبوع الأول من الحرب كان شعورًا من التنفيس, وهذا مفهومه العدالة, وكذلك الاسترخاء والارتياح لدى الجمهور اليهودي الإسرائيلي (انظر مقالتي: "إن دوامة العنف - ديناميات العلاقات على أساس السيطرة),
في الوقت نفسه , شعرت أن جميع أعضاء المجموعة وأنا من بينهم كموجه, كنا متأثرين على مستوى من الواعي واللاواعي , بأجواء الحرب. من دون تخطيط مسبق, وبعد يوم من الهجوم على غزة, اختار أعضاء المجموعة الفرعية العرب الوصول إلى اللقاء الرابع يرتدون ملابس سوداء. المظهر الموحد برز بشكل واضح على خلفية الألوان المختلفة من الملابس التي يرتديها أعضاء المجموعة اليهود والذين يشكلون الأغلبية. بدأ الاجتماع بصمت وجمود طويل . بعد بضع دقائق بدأ اعضاء المجموعة اليهود الحديث عن القضايا اليومية بجو متحرر نوعا ما. بينما المجموعة العربية الفرعية لم تتعاون بشكل فعال مع الحديث الضئيل الذي أثاروه . وهذا الصمت من قبل اعضاء المجموعة العربية الفرعية بلباسهم ألأسود كان بمثابة وقفة احتجاجية وتحديا صامتا.
الواقع السياسي - الجماعي الذي نشأ في الغرفة, عكس فقط الواقع الجغرافي - السياسي خارج المجموعة, كان الفلسطينيون المقيمون في إسرائيل أقلية في الغرفة. وبالإضافة إلى ذلك - السلطة – وموجه المجموعة هو يهودي اسرائيلي ولا يتكلم لغة المجموعة العربية الفرعية.
لقد استمعت إلى صمت اعضاء المجموعة العربية الفرعية, وللحظة استرجعت من الذاكرة الجماعية لليهود عندما كانوا اقلية ملاحقة ومضطهدة , وهذا الذي ساعدني على فهم الصمت الجليدي من المجموعة العربية. لماذا يعطون في هذه الحالة الثقة, بالسلطة اليهودية التي توجه المجموعة؟ لماذا يعطون ثقتهم في هذه الحالة الى أعضاء المجموعة اليهود؟ مع العلم أن الجمهور اليهودي الإسرائيلي ككل غير قادر على أي تعاطف مع السكان الفلسطينيين في محنتهم . السكان الإسرائيليين متألمون جراء الموتى والجرحى لإخوانهم , وبالمقابل هناك الحديث عن التحريض من قبل أعضاء كنيست ووزراء ضد السكان الفلسطينيين المقيمين باسرائيل كان واضحا أن كل ما تبقى للمجموعة الفرعية الفلسطينية هو إظهار الألم بواسطة احتجاج صامت, احتجاج الملابس السوداء, فتح ورقة أثناء الاجتماع وحل الكلمات المتقاطعة خلال المناقشة الجماعية كان احتجاجا لوجوه محدقة لنافذة وهمية تطل على منظر بعيد. تحديات صامتة, مع العلم أنه في اللحظة التي يتم بها تلاقي الاعين , سينفجر السد, وسوف يتم الافراج عن الألم الشخصي والجماعي - بيئة غير آمنة للغاية - .
الصمت يصم الآذان
"كل الامور التي لا تذكر بالمجموعة, يُتصرف بها بالمجموعة , هذا قانون أساسي معلوم لدي منذ سنوات. ولكن هذه المرة كنت خائفا كموجه لنقل المجموعة من مرحلة الأعراض والسلوك - التعبير اللفظي – لم تكن لدي الثقة أن أكون قادرًا على حمل هذه التعقيدات. لذلك خيم صمت طويل على المجموعة. حاولت الاستماع إلى كيفية تنفس المجموعة بالمقابل كنت استمع إلى كيفية تنفسي . على الرغم من الانقسامات والخلافات , قررت المجموعة كلها دون وعي, ان تتنفس نفسا مشتركا, نفس سطحي وسريع ولا يكاد يظهر من خلال الجسم. على الاقل بهذا كنا متحدين كمجموعة – تنفس جماعي من القلق والعجز. هذه الملاحظة هدأت من روعي قليلا, حاولت الاسترخاء, وأخذت نفسا عميقا, شعرت حينها بانقباض عضلات المعدة.
بعد بضع دقائق استجمعت شجاعتي, وقفزت قفز البانجي (نوع خطير من القفز بالحبال) الى ظلمات المجموعة وعدم اليقين - توجهت لجوري (مشتركة عربية – اسم مستعار), وسألتها: "أين أنت – وبماذا تفكرين ؟". خشيت من ان تنظر الي بنظرة استغراب . كنت أخشى أنه إذا تلاقت أعيننا - عندها لا يمكن الاستمرار بالتجربة المشتركة, كنت أخشى أن انهار . نظرت جوري باتجاه الأرض, وقالت بصوت خافت: "لم أكن أريد أن المجيء إلى هنا." ونظرت الي بنظرة ثاقبة . "لو كان الأمر منوط بي , لم اجيء الى هنا قطعيًا , انا بيوم حداد !". الدموع ملئت عينيها.
زميلاتها العربيات تحركن بشكل غير مريح. وزميلة عربية أخرى عضت على شفتها, كملاذ أخير قبل البكاء. المجموعة اليهودية, لم تفهم على اي حداد مقصود بتاتا. معظم اليهود في المجموعة فسروا دموع الحزن على ما يبدو ان قريب جوري توفي. شعرت في عضلات جسدي تسيطر عليه. على المستوى الشخصي, وفاة مئات المدنيين الغزيين يوم السبت حطم قلبي, شعرت بالذنب والمسؤولية عن وفاتهم. ومع ذلك, في تلك اللحظة الجماعية شعرت أنه لا يوجد مكان لتعاطفي تجاه الألم والقهر لجوري, شعرت انها في حالة غضب إتجاهي واتجاه المجموعة , شعرت بان التعاطف والرحمة اتجاه الآم جوري, يُفَسَر كتهجم واعتداء على جوري بالذات والاعتداء على بقية اعضاء المجموعة. لذا تماسكت وتمالكت روحي.
تحت اسم التماسك الجماعي وبنفس الوقت خيم الصمت مرة اخرى على المجموعة, فكان مريحا للتفكير بان جوري لديها حزن وحداد شخصي وليس حداد وطني. لكن جودي استمرت في التحدث بجرأة, من مكان عميق جدا في داخلها : "في الطريق إلى هنا, وصلت إلى محطة القطار , وكل شيء كالمعتاد , الناس يدخلون , يخرجون , يتحدثون ويضحكون , وصلت الى هنا , ووجدت بان جميع الدورات هنا كالعادة ترفع عينيها وتنظر إلي . وبدوري أنا انظر اليها فبادرتني قائلة إنها تتطلع مباشرة في عيني الصارخة وتقول: "300 شخص, إخواني, قتلوا يوم السبت , كيف استمرت هذه المدرسة بالتعليم كالعادة ؟! لماذا لا يعلنون يوم حداد هنا؟! أنا فقط أريد أن أجلس على الأرض , حدادا ". انطوت على نفسها , وبكائها كان هادئًا ومفهومًا .
شعرت بتوتر فيزيولوجي تقريبا انه من الصعب مواصلة توجيه المجموعة . أفكاري حددت لي طريقان فقط للتعامل مع ما يحدث وتنظيم مجموعة - طلب قلبي الجلوس مع جوري على الأرض بشكل مجازي ونحزن معها على الموت غير الضروري لمئات الأطفال وضرب المدنيين , ونتألم معا على الواقع العنيف الذي فرض علينا على يد قيادة خالية من الرحمة. الخوف الذي ألمَّ بي طلب أن يخرج ويهرب من الغرفة , يخرج ولا يعود , يترك المهنة المستحيلة والمؤلمة في واقع الأراضي الإسرائيلية.
الألم العميق والإحساس بالعجز الذي شعرت به في تلك اللحظات شلَّ جسدي . استمر الصمت عدة دقائق , وعلى ما يبدو ايضا القلق كان قويًا جدا, من أجل إنقاذ المجموعة , سمح لي أعضاءها الانسحاب لتنظيم المخابئ وغرف مصفحة كنت قد بنيتها لنفسي على مر السنين.
حاولت المجموعة استيعاب كلمات جوري. وجوه سكان الجنوب الموجدين تحت القصف تصلبت, وبعض من اليهود غاضبون, والبعض الآخر شعروا متهمين ومهاجمين. تم اختراق السد. الحرب تسللت الى الداخل. لا يمكن وقف الانجراف. وتحدث سكان الجنوب عن الخوف من الملاجئ مع الاطفال الذين يعيشون في وضع مستحيل من الرعب والخوف . أعضاء المجموعة العربية الفرعية والمتنوعة (المسيحيين , المسلمين والدروز) اندمجت في مبنى واحد. والمجموعة الفرعية اليهودية متنوعة ( مواطنون قدماء, ومهاجرين من الاتحاد السوفياتي السابق, يهود شرقيين وغربيين , كيبوتسات, سكان المدن وسكان الشمال وسكان الجنوب) تكتلوا بهيكل موحد , بين جدران المخيمات ما زال ألم شخصي ووطني لجوري بين الذاكرة والنسيان .
لا يزال نصف ساعة لينتهي اللقاء, عملت المجموعة الفرعية لليهود من خلال حوارات داخلية مؤلمة تصور سنوات طويلة من المعاناة من الجانب اليهودي الإسرائيلي, تجارب مؤلمة وذكريات من التفجيرات والهجمات الإرهابية. أَرسلت المجموعة الفرعية الفلسطينية من جانبها حوارات داخلية من المعاناة المؤلمة للعرب الفلسطينيين المطرودين. وكانت هذه لحظات تصم الآذان على الرغم من عدم وجود صرخة واحدة هناك.
الروايات المنافسة , أقلية ضد الأغلبية وموجه واحد مع موقف
تنافست مجموعة في سرد المحرقة اليهودية أمام سرد النكبة الفلسطينية. المنافسة حزينة ومأساوية - أي ألم ومعاناة أكبر؟ في نهاية المطاف, كان ذلك لقاء بين البشر والذي للحظة خرجت الامور فيه عن السيطرة , الجميع يخافون من بعضهم البعض . حيث وصلوا الى وضع به لقاء بقايا الماضي المؤلم بين البلدين من قبل قيادة عديمة المسؤولية .
حاولت اقترح العودة إلى معاناة جوري والحفاظ على الحياد, ولكن دون جدوى. وكموجه فرضت علي مسؤولية كبيرة. كيف يمكنني الحفاظ على المنزل الجماعي هذا من السقوط ؟ أحمل مسؤولية المجموعة التي من المفروض ان اقوم برفقتها كنوع من الرحلة المنظمة , لكن الحافلة الآن على حافة الهاوية. من أنقذ قبل من ؟ كيف أختار ؟ أين يكمن ولائي ؟ لنفسي ؟ للمنظمة ؟ للحكومة ؟ للجانب اليهودي ؟ للجانب الفلسطيني ؟ كيف أعيد الجميع إلى ديارهم بأمان ؟
اعتمدت على حياد الأرقام الرياضية .. تم خلق وضع في المجموعة لعبة بين 15 شخصا. 10 أشخاص أمام معسكر 4 أشخاص. وشخص واحد مشرف. هذه النسبة العددية تخلق التباين والظلم للقواعد الأساسية للعبة. من منطلق الولاء والإنصاف , اقترحت فكرة لمجموعة الأعضاء اليهود : الحاجة إلى المقارنة بين المعاناة والألم من الطرفين , تبدو أنها غير مجدية وغير فعالة كعدواني بالمقارنة مع ألألم الشخصي فيما يتعلق بجوري . وأعتقد أن هذا هو أكثر أو أقل ما قلته بعد ذلك, على أية حال هذا هو ما يبقى في ذاكرتي على مر السنوات منذ ذلك الحين.
أنا أدرك أن في توجيه مجموعة, كما في الحياة نفسها, المعنى لا يكمن فقط في ما يقال. مركز الثقل يكمن بشكل أساسي في الموسيقى والنبرة التي تلفظ على الرغم من أنني حاولت أن أكون محايدا قدر ما أستطيع, وربما خامة صوتي وتعابير وجهي خانوا مشاعري. تعرضت المجموعة إلى واقع جديد, من الصعب جدا تفهم هذه المراحل الأولى للمجموعة: للموجه يوجد موقف !
اللقاء على وشك الانتهاء. انتهيت منه في الكلمات التي تعبر عن معنى لا يطاق من الحالة التي تم خلقها . حاولت كموجه , توصيل المجموعة بالتحدي وللفرصة المتاحة لنا جميعا , وجود مجموعة - لهذا النمط من العنف بين الشعبين, بالرغم من ذلك كلا الطرفين جالسون معا في دائرة واحدة. ربما هذا هو أملنا, فكرت بصوت عال, ربما هنا يمكننا التوصل إلى تفاهم في المجموعة. انتهيت من اللقاء بحرقة شديدة من الألم واليأس وقلة الحيلة.
مر أسبوع, واستمر الهجوم على غزة, اجتماع المجموعة مستمر وجلس اعضاء المجموعة بمقاعدهم. اختارت المجموعة العربية عدم الحضور الى الاجتماع. كراسيهم بقيت يتيمة وتجربة غير لفظية خلقت فراغ صارخ بالصمت, المشاركون اليهود, تحدثوا مضطربين حول ما مر عليهم خلال الاسبوع بعد اللقاء الاخير وانهم كانوا تحت تأثير اجتماع المجموعة. تحدث بعضهم عن الأعراض الجسدية التي حلت بهم بعد اللقاء: تحدثت أحداهم عن "هجوم الصداع النصفي, وتحدث آخرون عن" آلام في البطن "و" صعوبات في التنفس. شجعت المجموعة في محاولة لنسخ شعور الجسم في كلمات وعبارات. الغضب وخيبة الأمل بدؤا بالتحرر. أعضاء المجموعة تحدثوا عن شعورهم بأني موجه " أفتقد المناعة " بشكل كبير , حيث انكشف قبل الأوان , بأني اتخذت موقفًا - اني خنتهم - .
قررت عدم رغبتي في مشاركتهم تلك الدوافع وراء اختياري كموجه, ولكن لسماح لهم بالحديث عن تجربتهم في اللقاء. بعد توقف دام عدة دقائق, كان رد فعل المجموعة رصيد من الغضب وخيبة الأمل أيضا اتجاه قرار المجموعة العربية بغيابهم عن اللقاء , مع الإشارة إلى وجود أربعة كراسي فارغة. وتحدث المشاركون عن شعور "أشياء عالقة في المعدة , وهذا لأنهم شعروا أنفسهم مهاجمون في الجلسة السابقة, دون التمكن من الدفاع عن أنفسهم أو قلب الهجوم , وأعربوا عن أملهم بأنه في هذا اللقاء سيكونون قادرين على التعبير عن آرائهم وقلب الهجوم على الجانب العربي, ولكن غياب المشاركين العرب" خنق "هذه الرغبة .
المجموعة تخرج من تحت الأنقاض
انتهى الهجوم على غزة بعد أسبوع . وبدأ غبار الحطام في السكون . بدأ سكان غزة الخروج من تحت أنقاض المنازل والملاجئ المؤقتة, بينما كان سكان البلدات المجاورة لقطاع غزة يخرجون من الملاجئ المدرعة في هذا اللقاء حضر كل المشاركين. نحن جميعا نعلم أنة تبقى لنا فترة شهرين في المجموعة. بدأ اللقاء في صمت, ولكن تدريجيا بدأت المجموعة بإستكشاف حركات جديدة في المساحة , سعت أزواج من العيون الى اللقاء مع العيون الأخرى وبث درجات اقل من الخوف والعدوان. ثم بدأوا حوار أقل غضبًا. منظور الأشخاص تسعى لعقد اجتماع مع العيون الأخرى,عيون تبث خوفا وعدوانا اقل , وبعد ذلك بدأ الكلام من مكان أقل حدة في رد الفعل والغضب.
بدأ المشاركون من كلا الجانبين, العرب واليهود تطوير فضول جديد إتجاه بعضهم البعض. وتحدثت المجموعة عن الرغبة والخوف من أن نرى الواقع من خلال اثنتين من العدسات واثنتين من هذه الروايات المتناقضة. في اللقاءات التي تمت بعد هذا اللقاء , بدأت المجموعة للشفاء من جراحها. وكان واضحا بانه خلال ثلاثة الأسابيع المنصرمة تم التخلي عن أشياء كثيرة. الحرب "كشفت" الكثير من الشخصيات في المجموعة, وأنا من بينهم. مشاركات من الجانب اليهودي تحدثن كيف انه ولأول مرة اخترن مشاهدة القناة الاخبارية التابعة 'للجزيرة' من أجل فهم أفضل لوجهة النظر الفلسطينية. وتحدث المشاركات من الجماعة الفلسطينية الفرعية عن لحظات يومية تصف فيها التركيبات المختلفة في المجتمع الإسرائيلي واختيرت موضوعات محادثة مشتركة كونهن امهات , مما أدى إلى تماسك جديد في المجموعة.
بالإضافة إلى ذلك, قامت المجموعة من استعادة الحيوية والثقة في المعسكر , بما في ذلك التعبير عن الغضب وخيبة الأمل اتجاهي. ايضا كانت هناك محاولات جديدة شجاعة للمخاطرة وإعطاء الثقة المتجددة , وهو ما انعكس, من بين الأمور الأخرى , وتم توجيه الأسئلة والملاحظات مباشرة لي: إحدى المشاركات اليهوديات قالت : أنك لم تعطِ لنا الفرصة للحديث والدفاع عن أنفسنا '' شعرت أنك خائن لنا, لم أشعر أنك تحميني . مشاركة أخرى سألت : كيف اتخذت موقفا وأصدرت الاحكام بدون الفحص .هذه المرة اخترت المشاركة والافصاح عن نفسي أكثر – حاولت إعطاء شرعية واعتراف بمشاعر المجموعة فيما يتعلق بالموقف المعقد الذي امتلكته في المجموعة , وتعزيز المشاعر التي شعرت وقلت أنها واقعية ومفهومة. الألم الناجم عن كميات القتل والتدمير بعيني غير مفهومه , واستمرار معاناة سكان الجنوب وسكان غزة كذلك , وتحدثت للمجموعة عن المسؤولية والتعاطف الذين شعرت بهما فيما يتعلق بالأقلية العربية إلى جانب التعاطف الذي شعرته بمحنة سكان الجنوب, وخصوصا صعوبة زملائي في المجموعة خلال الحرب لاستيعاب الكامل غير المنقسم.
أنا ايضا أؤمن في اللحظات الجماعية هذه , أعتقد أن اكثر ما أثر فيَّ من كل شيء, كانت الطريقة التي قلت بها ان الأشياء أثرت اكثر من محتواها ألحرفي وتصدع صوتي من التعب والألم الذي تراكم في الاسابيع الاخيرة والواقع الخارجي أشعرنا جميعا بالعجز . يبدو أن وقف إطلاق النار في الخارج اتاح الحد من القلق في الداخل, وغياب الخوف, الشفقة والتعاطف كان مجال للتكلم داخل المجموعة. ونتيجة لذلك, استطاعت المجموعة ان تتشارك الاحاسيس العميقة والمواضيع اصبحت شخصية وحميميه , وأقل سياسية .
واصلت المجموعة في العمل حتى تاريخ الانتهاء المعد لها . أيا من المشاركين لم يختر ترك المجموعة, واستمر تحقيق العلاقات الشخصية. ويبدو أن قدرة المشاركين بالمجموعة لاحتواء التعقيدات سارت على نحو أفضل. ويمكن القول أن قوة هذه المجموعة نتج من المثابرة . ونظرا لإصرارنا جميعا للموافقة على المشاركة حتى في لحظات الحرب المستحيلة. الجلسة الختامية للمجموعة , حيث تحدث المشاركون عن شعور عميق للشراكة في وضع كهذا .
ملخص
في هذه المقالة حاولت أن أصف التجارب الشخصية والتحديات في توجيه مجموعة مختلطة, المكونة من مشاركين يهود وعرب في زمن الحرب. هذا الوضع المتطرف خلق مساحة لم يتمكن اعضاء المجموعة والموجه بها من الانفصال عن الواقع السياسي الدبلوماسي الوضع الذي كشف هويتهم اتجاه المجموعة كأشخاص اصحاب مواقف سياسية ومشاعر ذاتية , التجربة الجماعية كانت تجربة صعبة ومزعجة وإنسانية. هذه المجموعة بتوقيتها المعين, تحدت حدود القبول البشري والاندماج, وأجبرت أفرادها للتعامل مع الآثار المدمرة للحرب وكذلك جهود إعادة الإعمار اللاحقة.
هذا اللقاء الجماعي تطرق الى عدد من الأسئلة الأساسية: هل وكيف يمكن للبشر أصحاب مواقف ومبادئ ان يكونوا قادرين على الوصول إلى التقارب والانسجام النسبي مع مواقف معارضة ؟ ما هو دور السلطة في الأوضاع السياسية المعقدة؟ متى يمكن لمجموعة التعامل مع وجود موجه غير حيادي؟ ما مسؤوليات الموجه فيما يتعلق بالعلاقات المتوترة بين المجموعات الفرعية الذين يشكلون الأغلبية مقابل الأقلية ؟ ما هي طبيعة العلاقة بين القلق الحاد والتعاطف؟. ليس لدي أي نية أو القدرة على تقديم حلول لهذه الأسئلة, أو التشابك السياسي في هذه المجموعة, ولكن فقط وضع التعقيدات العاطفية على الطاولة لهذا اللقاء. وربما نجحت في تسليط الضوء وإضاءة أمل لإمكانية إقامة حوار عاطفي بين المشاركين .. حوار متعلق والذي يدور حول الألم للمجموعات الفرعية في المجتمع الإسرائيلي والتعقيد الكامن في مثل هذا اللقاء من الروايات المتضاربة للمجموعتين.
أعتقد أن الواقع الذي انكشف في إسرائيل بعد "الجرف الصامد "صيف 2014 يتطلب منا, نحن مقدمي الرعاية الاجتماعية والتعليم, ان نسعى للبحث عن تقنيات جديدة والتي من شأنها أن تسمح لوجود حوار جديد بين الفئات الممزقة من المجتمع الاسرائيلي. التجربة الجماعية التي وصفتها في هذه المقالة تظهر أنه من الممكن أن نخلق دوائر المصالحة التي تحدد مساحة ولغة حيث يمكنك مناقشة التوترات بين الروايات المتعارضة. حوار من شأنه ان يمكن في المراحل القادمة, والصول الى "الاعتراف المتبادل" بالألم الخاص للعرب واليهود الذين يعيشون في إسرائيل, وقبول الواقع غير السهل للهضم - كلا الشعبين لديهما الحق المتساوي للعيش في هذه الدولة المؤلمة.
ترجمة للعربيه : د. محمد ذياب
