דבר המערכת / גליון שלישי
הגליון השלישי של כתב העת חוצות התגבש מתוך מחשבות על מה שנחסם, שמוגבל, שמכאיב, על חויה של חנק- של הרכיבים המתלכדים ומתגבשים כנגד היכולת לחיות בכבוד, להיות מוגנ.ת, לחשוב ולהרגיש באופן חופשי, למחות, לצמוח, להכיל ולהיות מוכל.ת. כמו תמיד, הכתיבה והעריכה נעשות מתוך שיח עם המציאות ומתוך ניסיון לתת מקום ומרחב לביטוי לכל הנחווה שטרם נכתב.
בתוך כך, יצירות האמנות שמלוות את הגליון משקפות את המורכבות הזו. ציור השער של סובחייה חסן קייס "חנק" מתוך הסדרה "אני הצבר" עושה ויזואליזציה לתחושת המחנק של מי שחיה בדיכוי כפול של אישה פלסטינית בישראל. שירה של אילנה סיון הנפתח בשורה- "סיבת המוות: חנק" נכתב לזכרם של איאד אל חלאק וג'ורג' פלויד ומבקש לתת מילים למציאות שבה מי שמשתייכות ומשתייכים לקבוצות שנחשבות ל"אחרות" פגיעות.ים לאלימות ולרצח כמעשה שיגרה.
נראה, שבכל פעם שאנו מתכננות להוציא גליון של כתב העת, קורה אסון קולקטיבי רב מימדים. את הגליון הראשון תיכננו בעודנו מתמודדות עם האימה, חוסר הוודאות והבדידות של תחילת תקופת החיים בצל מגיפת הקורונה. הכנת הגיליון השני התנהלה תוך כדי אירועי מאי המדמם. המדינה בערה ואנחנו ניסינו להתמקד על אף הכאב והאימה. אך הדיווחים מיפו, מלוד, מעזה ובת-ים כיווצו את המרחב המנטלי והתערבבו עם הטקסטים של המאמרים שהמתינו לעריכה. עד שהחלטנו להקדיש להם מרחב משלהם בגליון השני. בימים אלו, שוב מצאנו את עצמנו מזועזעות ומוצפות, מנסות להרכיב את הגליון בעוד חלקנו מארגנות במקביל מבצעי חילוץ מאוקראינה ותומכות בצורות שונות בתושבות.ים אוקראינה, בפליטות ובקולגות שלנו באזור.
במלחמה האכזרית המתחוללת בימים אלו באוקראינה, א.נשי בריאות הנפש משתתפים בצורה פעילה מן היום הראשון. מטפלות בתוך אוקראינה המשיכו לעבוד להעניק טיפול פרו-בונו, בפורמט מאולתר של מפגשי תמיכה קצרים מרחוק עם המטופלות.ים בהן.ם טיפלו בשגרה. בנוסף, רבות לקחו על עצמן תמיכה באזרחים נוספים ובלוחמים. חלק מהמטפלים האוקראינים רואים בפעילות המקצועית המתמשכת שלהן.ם תרומה ישירה לשימור המורל של החברה ("שכל קר ולב חם- זוהי הדרך לנצחון"- כך מפרסמת את עצמה אחת הקבוצות של א.נשי מקצוע באוקראינה שמציעה תמיכה נפשית פרו-בונו לכל מי שזקוק.ה). גם בישראל קם פרוייקט תמיכה פסיכולוגית בתושבי.ות אוקראינה בפליטות.ים, ביוזמתה של ז'ניה פושקנסקי. זאת לצד מעורבויות ויוזמות טיפוליות ופוליטיות נוספות שמתקיימות ומתגבשות. בגליון הבא נקדיש מקום לכתיבה על המלחמה, השלכותיה הנפשיות והיוזמות מעוררות ההשראה של א.נשי מקצוע לחיזוק החוסן של האוכלוסיה האוקראינית מותקפת.
וכאן, בפיסת האדמה הבוערת לעיתים כל כך תכופות עליה אנו חיות, האלימות ואיתה הפחדים והשנאה, מהדהדים (שוב) מסביב ואלו מאיימים לפרום את מרקם החיים והאיים של שותפות שנראים כיום שבריריים כל כך. אנו מוצאות עצמנו מוטרדות, כואבות, מטורגרות (triggered) מהנעשה סביבנו, כל אחת בדרכה, ודואגות לשלומן של חברותינו וחברינו מסביב. גם עבור המחשבות והרגשות הללו, שכרגע קשה עדין לחברן, אנו שואפות לאפשר וליצור מרחב לחשיבה וכתיבה בגליונות הבאים.
במאמר הראשון בגליון הנוכחי, "עינויים: עדויות של שותף סמוי בזירת הטראומה", דוד סנש מפגיש אותנו עם "חוויות שהדעת האנושית אינה סובלת". מתוך כך הוא מאתגר אותנו לחשוב כיצד מעשי העינויים של אדם באדם מתמקמים במרחב ההתנהגויות האנושיות; מה הם המנגנונים הנפשיים להם נדרשים הן המעונה, הן המענה והן איש המקצוע המעז להתקרב לחומרים רעילים וטראומתיים כל-כך; מה מרחב התגובה שלנו כבני ובנות אדם וכא.נשי טיפול לנוכח מעשי העינויים – בין השתיקה החונקת של הספינקס (ספינקס ביוונית פרושו חנק) לבין הניסיון לשאול ולבקש לדעת גם את מה שמסוכן לנפש - כמו האורקל מדלפי.
ספרה של מיכל קרומר נבו "תקווה רדילקית: עבודה סוציאלית עם אנשים בעוני כפרקטיקה פוליטית", נכתב מתוך פרספקטיבה הרואה בעוני הפרה של זכויות אדם. בפרק הראשון שאנו מפרסמות בגיליון הנוכחי- "בין האחרה להתייצבות לצד: התערבות במשבר עם משפחה שילדיה מצויים בסיכון", קרומר נבו מתארת, דרך תיאור מקרה, את חווית הדחיסות והמחנק הפיזי הרגשי והחברתי של חיים בעוני, את האופן שבו הרצון האותנטי של העובדת הסוציאלית לעזור לילדים הופך לניסיון להצילם ממשפחתם ומתבצע תוך תהליך של האחרה (othering) של הדמויות המטפלות בהם. בהמשך היא אף מציעה דרכי פעולה אלטרנטיביות.
בטקסט- "הטריבונל: תביעות צדק בפגיעות על בסיס מגדר, ראיון עם הסוציולוגית והפעילה ג'סיקה נבו, ממקימות המיזם", הסוציולוגית והפעילה ג׳סיקה נבו מספרת בראיון עם אסתר רפפורט על מיזם פורץ דרך שהקימה יחד עם שותפותיה, ששמו העדכני ביותר הוא ״הטריבונל - תביעות צדק בפגיעות על רקע מגדר״. מיזם זה, הנשען על מודלים של צדק טרנספורמטיבי וצדק מאחה, מקיים פלטפורמה באמצעותה יכולות נפגעות לתבוע תביעות צדק בשימועים פומביים - זאת בניגוד לעמדת העדה בה הן מושמות, בעל כורחן במערכת הפלילית, העסוקה בהרשעת הפוגע ובהענשתו ולא ברווחתה של הנפגעת. מאפיין חתרני נוסף של פעילות הטריבונל הוא סירובן של הפעילות להתייחס לאלימות מינית ולאלימות אחרת על רקע מגדר כאל קטגוריות נפרדות. לתפיסתה של נבו הפרדות אלה, שמקובלות היום בחברה, מעמיקות את הפרגמנטציה הנפשית איתן מתמודדות הנפגעות.
מאמרם של דניאל ווייסהוט, בטינה שטיינר בירמנס, לוסי איצ'יסון וצבי בנינגה- "אלימות של אנשי ביטחון בישראל כלפי אנשים עם מוגבלות נפשית", שופך אור על תופעת ההצטלביות כפי שהיא מתבטאת בפגיעותם הייחודית של מי שהינם.ן בעלי מוגבלות נפשית המשתייכות.ים גם לקבוצות מוחלשות באוכלוסיה הכללית, כמו במקרה של איאד אל-חלאק. דרך סקירת מקרים ומתוך פרספקטיבה של הצטלבות זהויות, מתארים החוקרים את הדינמיקה של הפגיעה והפגיעות הכפולה הזו ומעלים מחשבות והצעות לצמצום ומניעה שלה.
במאמרן של תמר הגר ומיה כהנוב- "מרחב של אי נחת: הוראה באקדמיה במציאות של משבר מתמשך" הן משתפות אותנו בשיח ייחודי, פנימי-חיצוני של "פדגוגיה של אי נחת"- על הקושי והמורכבויות הכרוכות בניסיון לייצר דיאלוג של רב תרבותיות בחברה הישראלית, בפרט בתוך האקדמיה הישראלית. הטקסט שלהן מביא דוגמה חיה לשיח אוטואתנוגרפי ומאפשר לנו הקוראות הצצה לתוך הדילמות והאתגרים המאפיינים את עבודתן וההתמודדות החיה שלהן עימן.
הטקסט של אולגה גבר- "טראומה קולקטיבית, טראומה מזרחית: סקירת הרצאתה של ד"ר שרון שטרית", סוקר את הרצאתה של ד״ר שרון שטרית מהחברה הפסיכואנליטית לישראל, שניתנה בזום ב-10 לפברואר, בערב החשיפה של תוכניות הלימודים של החברה הפסיכואנליטית. נושא ההרצאה היה- ״טראומה קולקטיבית, טראומה מזרחית: מבט מתוך הקליניקה״. בהרצאתה, המתבססת בעיקר על חומרים קליניים, דיברה שטרית על ההשלכות הטראומטיות הרב דוריות של ההדרה וההשפלה הקולקטיביות אותן חוו וחווים.ות בני.ות עדות המזרח, ועל החשיבות הקלינית והאתית של מתן ההכרה לנפגעיה ונפגעותיה. בסקירתה מדגימה גבר את פעולתם של מנגנוני הפנמת הנחיתות אותם תיארה שטרן באמצעות שיתוף בחוויה שלה עצמה כעולה חדשה לשעבר מברית המועצות.
לבסוף, מאמרה של נורית ענבר-וייס: "שפת ההשלמה ושפת המאבק: עמדות מנוגדות בשדה הסיוע לנפגעות אלימוּת וטראומה", משרטט הבחנה בין שתי עמדות אפשריות, מנוגדות או אולי משלימות, אל מול פגיעה קשה מסוגים שונים. מתוך בחינה של שני מקרים שהסעירו לאחרונה את הקהילה הטיפולית בוחנת ענבר-וייס את הקונפליקט שמתעורר בין הדחף שלנו מחד לגונן על החלש.ה ולהאבק עבורה.ו אל מול הפגיעה וכנגד התוקפ.ת, ומאידך- הרצון לחשוב כא.נשי טיפול על המנגנונים הנפשיים המעורבים ועל המורכבויות והדינמקות פנימיות.
אנו מודות לכל היוצרות, הכותבות והכותבים ולכל מי שנטלו חלק בעבודת העריכה והתרגום- נעמי ליפין, אילנה סיון, אפרת אבן-צור, אורטל לוי, איציק שניבאום ונעמה הוכשטיין.
אסתר רפפורט טובה בוקסבאום מונא כרכאבי-סלאמה רתם זמיר
كلمة التحرير – العدد 3
تبلور العدد الثالث من دورية "حوتسوت" من خلال التفكير فيما يُسَدّ ويُحَدّ منه ويؤلم، كما من خلال تجربة اختناق – للمقومات التي تتجمع وتتبلور ضد القدرة على العيش الشريف والتمتع بالحماية والتفكير والشعور بحرية والاحتجاج والنمو واحتواء الغير لنا واحتوائنا له. وتتم الكتابة والتحرير كما هما دائما عبر محاورة الواقع ومحاولة توفير المكان والفضاء للتعبير عن كل ما جُرِّبَ ولم يكتب بعد.
إن الأعمال الفنية المواكبة للعدد تعكس هذا التعقيد، حيث يقدم رسم الغلاف بريشة صبحية حسن قيس، المعنون "اختناق"، والداخل في سلسلة "أنا الصبار"، تجسيدا مرئيا لشعور من تعيش تحت القمع المزدوج لامرأة فلسطينية في إسرائيل. وألفت إيلانا سيفان قصيدتها التي تبدأ بالبيت: "سبب الوفاة – الاختناق" تخليدا لذكرى إياد الحلاق وجورج فلويد ساعية للتعبير اللفظي عن واقع يكون فيه من ينتمون/ين إلى مجموعات تعتبر "أخرى" عرضة للعنف والقتل كممارسة اعتيادية.
يبدو أنه كلما نخطط لإصدار عدد جديد من الدورية تحدث كارثة جماعية واسعة النطاق، فلقد كنا نخطط لإصدار العدد الأول ونحن نتعامل مع الذعر وعدم اليقين والوحدة المتعلقة ببداية الحياة في ظل جائحة الكورونا، فيما جرت عملية إعداد العدد الثاني خلال أحداث مايو / أيار الدامي، حيث كانت البلاد تحترق فيما كنا نحن نحاول التركيز رغم الألم والذعر. ولكن التقارير الآتية من يافا واللد وغزة وبات-يام قلصت الفضاء العقلي لتتداخل مع نصوص المقالات المنتظرة للتحرير، حتى قررنا أن نخصص لها فضاء خاصا بها ضمن العدد الثاني. أما هذه الأيام فقد ألقتنا في حالة من الاهتزاز والانغمار فيما كنا نحاول تركيب العدد، وتقوم بعضنا في الوقت نفسه بتنظيم عمليات إنقاذ للأوكرانيين ودعم سكان وساكنات أوكرانيا واللاجئين/ات وزملائنا وزميلاتنا في المنطقة بأشكال شتى.
منذ اليوم الأول للحرب الضروس الدائرة رحاها في أوكرانيا يشارك المعالجون/ات النفسيون بنشاط في العمل العلاجي، حيث واصلت المعالِجات داخل أوكرانيا عملهن عبر تقديم العلاج بدون مقابل وفي قالب مرتجل من لقاءات الدعم القصيرة عن بعد مع الخاضعين/ات للعلاج والذين كن يعالجنهم قبل الحرب. كما أن العديدات منهن أخذن على عواتقهن تقديم الدعم للمزيد من المدنيين والعسكريين، إذ يرى بعض المعالجين الأوكرانيين أن نشاطهم المهني المتواصل يساهم بصورة مباشرة في حفظ معنويات المجتمع. (تعلن إحدى مجموعات المهنيين والمهنيات في أوكرانيا عن نفسها ضمن إعلانها عن استعدادها لتقديم الدعم النفسي المجاني، معنونة إعلانها بمقولة "عقل بارد وقلب دافئ – إنه السبيل إلى الانتصار". وفي إسرائيل أيضا انطلق مشروع للدعم النفسي لسكان أوكرانيا واللاجئين وذلك بمبادرة من جينيا بوشكانسكي، إلى جانب تدخلات ومبادرات علاجية وسياسية أخرى توجد في مرحلة العمل والتهيؤ. وسوف نخصص في عددنا المقبل مجالا للكتابة عن الحرب وانعكاساتها النفسية والمبادرات الملهمة للمهنيين والمهنيات بهدف دعم مناعة سكان أوكرانيا المعرضين للاعتداء.
وهنا على بقعة الأرض المشتعلة على فترات متقاربة جدا، وهي البقعة التي نعيش فيها، يدوّي حولنا (مرة أخرى) العنف ومعه المخاوف والكراهية، مهددة بفسخ نسيج الحياة السليمة وهدم جذر الشراكة التي أصبحت اليوم تبدو هشة للغاية. إننا نجد أنفسنا قلقات ووَجِعات ومندفعات للعمل في محيطنا كل بأسلوبها، والحرص على سلامة زميلاتنا وزملائنا من حولنا. ومن أجل هذه الأفكار والعواطف، والتي يصعب ربطها ببعضها في الوقت الراهن، نهدف إلى تخصيص وإيجاد حيز للتفكير والتأليف في الأعداد القادمة.
يتضمن المقال الأول للعدد وعنوانه "التعذيب: شهادات شريك خاف في مشهد التراوما"، حيث يطلعنا دافيد سينش على "تجارب لا يتحملها العقل البشري"، ويضع أمامنا تحدي التفكير في كيفية تموضع تعذيب الإنسان للإنسان في تشكيلة التصرفات الإنسانية، متسائلا عما هي الآليات النفسية التي يحتاج إليها سواء المعذب والمتعرض للتعذيب أم المهني الذي يجرؤ على الاقتراب من مواد سامة وجارحة إلى أقصى الحدود، وما هو مجال رد فعلنا كبشر وكمعالجين ومعالجات أمام أعمال التعذيب والمتراوح بين السكوت الخانق للسفنكس (علما بأن كلمة سفنكس باليونانية تعني الاختناق) وبين محاولة التساؤل وطلب معرفة ما يمثل خطرا على النفس مثل أوراكل دلفي.
لقد تألف كتاب ميخال كرومر نيفو "أمل راديكالي: العمل الاجتماعي مع أناس يعيشون بالفقر كممارسة سياسية" من منظور يرى أن الفقر انتهاك لحقوق الإنسان. "بين التغريب والمؤازرة: التدخل في أزمة عائلة يهدد أطفالها الخط" تستعرض كرومر نيفو عبر وصف حالة تجربة الزحام والاختناق الجسدي والعاطفي والاجتماعي لحياة الفقر وكيفية تحول الرغبة الأصيلة للعاملة الاجتماعية في مساعدة الأطفال إلى محاولة لإنقاذهم من أسرتهم، وهي الرغبة التي تتجسد عبر عملية من تغريب (othering) الأشخاص التي تعتني بهم، ثم تنتقل إلى عرض أساليب عمل بديلة.
وفي نص "المحكمة: دعاوى العدل في الإصابات المتعلقة بالنوع الاجتماعي – مقابلة مع عالمة الاجتماع والناشطة جيسيكا نيفو، إحدى مؤسِّسات المشروع"، تروي عالمة الاجتماع والناشطة جيسيكا نيفو في مقابلة مع "إستير رابابورت عن مشروع ريادي قامت بتأسيسه مع شريكاتها، واسمه الأحدث هو: "المحكمة – دعاوى العدل ضد إصابات يقف في خلفيتها النوع الاجتماعي". هذا المشروع المعتمد على نماذج للعدل التحويلي والعدل الراتق يوفر منصة تستطيع من خلالها المتعرضات للإصابة تقديم دعاوى عدل يتم بحثها، بغير إرادة منهن، وضمن جلسات علنية، وخلافا لموقف الطائفة التي يتْبعنها، في الجهاز الجنائي المنشغل في تجريم المصيب ومعاقبته وليس في رفاهية المتعرضة للإصابة. وثمة مميز تقويضي آخر لعمل المحكمة يتمثل في رفض الناشطات للنظر إلى العنف الجنسي والعنف والمرتكب على خلفية جندرية على أنهما فئتان منفصلتان. وترى نيفو أن حالات الفصل هذه والمقبولة من المجتمع في الفترة الحالية تعمق التشظي النفسي الذي تواجهه المصابات.
أما مقال دانيئيل فيسهوت وبتينا شتاينر بيمانس ولوسي إتشيسون وتسفي بنينغا والمعنون "عنف رجال الأمن الإسرائيليين تجاه المعاقين نفسيا" فيلقي الضوء على ظاهرة التقاطع كما تتمثل في القابلية الخاصة للإصابة التي يعاني منها المعاقون/ات نفسيا المنتمون/ات أيضا إلى مجموعات ضعيفة في المجتمع العام، كما ظهر في حالة إياد الحلاق. يقوم الباحثون/ات عبر استعراض الحالات ومن منظور تقاطع الهويات، بوصف دينامية الإصابة والقابلية المزدوجة للإصابة، ثم يثرن/يثيرون أفكارا واقتراحات للتقليل من حدوثها أو منعه كليا.
تقوم تامار هاجار وميا كهانوف في مقالهما "فضاء من عدم الارتياح: التعليم الأكاديمي في واقع من الأزمة المتواصلة" بمشاركتنا في حوار فريد داخلي-خارجي ل"بيداغوجيا عدم الارتياح" حول الصعوبة والتعقيد المرتبطين بمحاولة إيجاد حوار من التعدد الثقافي في المجتمع الإسرائيلي، خاصة داخل العالم الأكاديمي الإسرائيلي، حيث يتضمن نصهما نموذجا حيا لحوار إثنوغرافي ذاتي يمكّننا نحن القارئات من إلقاء نظرة خاطفة على المعضلات والتحديات المميزة لعملهما وتعاملهما الحي معها.
ويقوم مقال أولجا جافر "تراوما جماعية، تراوما شرقية: عرض لمحاضرة د. شارون شيتْريت"، بعرض محاضرة د. شارون شيتريت العضوة في الجمعية الإسرائيلية للتحليل النفسي، والتي ألقتها عبر "الزوم" في 10 شباط / فبراير الماضي، وذلك في إطار أمسية الكشف عن المنهج الدراسي لجمعية التحليل النفسي. وكان موضوع المحاضرة "تراوما جماعية، تراوما شرقية: نظرة من داخل العيادة". وتناولت شيتريت خلال محاضرتها المعتمدة أساسا على المواد الإكلينيكية، الانعكاسات الصدمية المتعددة الأجيال للإقصاء والإذلال الجماعي اللذين عاشهما ولا يزال أبناء وبنات الطوائف الشرقية، والأهمية الإكلينيكية والإثنية للاعتراف بالمتعرضين والمتعرضات لهما. وتقدم جافر ضمن عرضها نماذج لعمل آليات استيعاب الدونية التي استعرضتها شتيرن عبر مشاركة تجربتها باعتبارها قادمة جديدة من الاتحاد السوفياتي سابقا.
وأخيرا مقال نوريت عينبار - فايس: "لغة التسليم ولغة الكفاح: موقفان متعارضان في حقل مساعدة مصابات العنف والتراوما"، والذي يرسم خطوطا للتمييز بين موقفين محتملين متعارضين وقد يكونان متكاملين، في مواجهة إصابة قاسية بأنواعها المختلفة. وتقوم عينبار – فايس، انطلاقا من حالتين أثارتا عاصفة مؤخرا ضمن مجتمع المعالجين، بدراسة التنازع الناشئ بين الدافع القائم بدواخلنا للدفاع عن الضعيف/ة ومواجهة الإصابة نيابة عنه/ها من جهة، والرغبة في التفكير باعتبارنا معالجين/ات في الآليات النفسية ذات الصلة والتعقيد والديناميات الداخلية من جهة ثانية.
نشكر جميع المبدعات والكاتبات والكتّاب وجميع من شارك في عملية التحرير والترجمة: نعومي ليفين، إيلانا سيفان، إفرات إيفن تسور، أورتال ليفي ونعاما هوخشتاين.
د. إستير رابابورت روتم زمير توڤا بوكسباوم د. منى كركبي- سلامة
